Biomechanika to hasło na zawsze powiązane z twórczością teatralną Wsiewołoda Meyerholda. Rosyjski reżyser w swojej twórczości postulował rewolucyjne podejście do aktorstwa i ruchu scenicznego. Jego technika biomechaniczna łączyła precyzyjny ruch z ekspresyjnym wyrazem, umożliwiając aktorom osiągnięcie nowych poziomów wyrazistości.
Kim był Wsiewołod Meyerhold?
Twórca teorii biomechaniki urodził się 1874 w Penzie jako syn właściciela fabryki wódek i kupca, Emila Meyerholda. Paradoksem może wydawać się, że jeden z największych wrogów teatru realistycznego w rzeczywistości rozpoczął swoją działalność teatralną w Moskiewskim Teatrze Artystycznym Konstantina Stanisławskiego. Początkowo występował na jego scenie jako aktor naturalistyczny, jednak z czasem zbuntował się przeciwko narzuconemu stylowi inscenizacji.
Później w 1902 założył własne Towarzystwo Nowego Dramatu, gdzie wystawiał przede wszystkim dramaty symbolistyczne.
TEATR STUDIO NA POWARSKIEJ
W sezonie 1905/1906 przy MChAT-cie utworzona została nowa grupa. Jak zostało ogłoszone:
Stanisławski odczuwał zmęczenie realizmem. Już wcześniej usiłował inscenizować “Ślepców” oraz “Intruza” w stylu teatru symbolistycznego, jednak jak sam twierdził “między marzeniami reżysera i ich realizacją rozciąga się ogromna przepaść”, a spektakle okazały się raczej słabe. Nowa trupa, nazwana Studiem, miała właśnie za zadanie prowadzić eksperymenty ze stylami arealistycznymi, które Stanisławski nazywał “impresjonistycznymi”.
Słowem kluczem spektakli Meyerholda z czasu Teatru Studio było “stylizacja”.
NOWATORSTWO TEATRU STUDIO
Po pierwsze i najważniejsze Meyerhold uważał, że w dramacie nierealistycznym należy znaleźć odpowiedni styl i ton: każdy utwór posiadał własną “wewnętrzną muzykę”. W związku z tym zadaniem reżysera było odkryć ten ukryty rytm. Co istotne, w interpretacji twórcy biomechaniki forma przedstawienia liczyła się bardziej niż jego treść. Cel swój osiągał za pomocą następujących środków:
- AKTYWIZACJA WIDZA - Meyerhold przyznawał widzom "prawo do śnienia". Poprzez uwidocznienie plastyczności fizycznego działania, zachęcał odpowiednio publiczność do aktywnego udziału w spektaklu. Obecność widzów stawała się więc sednem przedstawienia.
- ZAPOŻYCZENIA KONWENCJI - Twórca biomechaniki swobodnie pożyczał elementy z orientalnych lub historycznych estetyk teatralnych. Inspirował się m. in. teatrem chińskim i japońskim, indyjskim tańcem Kathakali, teatrem dell'arte, cyrkiem, music-hallem oraz teatrem średniowiecznym oraz renesansowym.
- ZEWNĘTRZNY STOSUNEK DO TEKSTU - Meyerhold wiązał nastrojowość przedstawienia z rytmem i poezją słów. Równie często ironicznie odnosił się do tekstu, każąc wypowiadać go aktorom z dystansem, bez zaangażowania emocjonalnego, często również komentując go wystylizowaną mimiką oraz działaniami fizycznymi.
Teatr Studio działał w rzeczywistości przez 6 miesięcy. W tym czasie prowadzono też próby równolegle do trzech spektakli. Za jedno z najbardziej reprezentatywnych przedstawień uważa się “Śmierć Tintagilesa”.
ŚMIERĆ TINTAGILESA (1905)
Z pewnością Wsiewołod Meyerhold utrzymał “Śmierć Tintagilesa” w konwencji symbolistycznej. Oczywiście spektakl był inscenizacją dramatu Maurice’a Maeterlincka o tym samym tytule.
Scenografię do “Śmierci Tintagilesa” stanowiły wyłącznie płótna, ozdobione ornamentacyjnymi wzorami. Ponadto wszystkie ruchy i gesty aktorów były stylizowane. Wspomniany spektakl stał się właśniejedną z przyczyn rozstania Meyerholda i Stanisławskiego, a do publicznych pokazów pracy Studia nigdy nie doszło.
Później Meyerhold kontynuował eksperymenty z teatrem symbolistycznym współpracując z teatrem Wiery Komisarżewskiej w St Petersburgu, w którym rozpoczął pracę jako reżyser w 1906 roku. Aby zilustrować estetykę przyświecającą temu okresowi, warto wspomnieć jedno za słynniejszych przedstawień -“Heddę Gabler” wg dramatu Ibsena.
HEDDA GABLER (1906)
Inscenizacja dramatu Henryka Ibsena wydaje się z pewnością rekordowym osiągnięciem pod kątem “stylizacji” spektaklu. Godne uwagi, że Meyerhold ogołocił scenę ze wszelkich dekoracji: wyjątek stanowił biały fotel Heddy, który stanowił jej miejsce schronienia przed światem i przed ludźmi. Opis pierwszej sceny sporządzony przez Pawła Parczewa, kierownika literackiego teatru, daje odpowiednio obraz estetyki, w której utrzymano spektakl:
Wspomniana “Hedda Gabler” należy do okresu przejściowego: będącego pewnego rodzaju kompromisem pomiędzy estetyką symbolistyczną a futurystyczną. Prawdziwa rewolucja miała dopiero nadejść później w latach 1908-1911, podczas gdy Meyerhold reżyserował dla Cesarskich Teatrów w St Petersburgu, Teatrze Aleksandryjskim i Maryjskim.
DON JUAN (1910)
W inscenizacji “Doń Juana” Meyerhold inspirował się przede wszystkim estetyką teatru barokowego. Liczne zabiegi reżyserskie miały na celu przybliżyć publiczności właśnie realia prapremiery dramatu Moliera w Palais-Royal:
- AKCJA NA PROSCENIUM - Meyerhold kazał aktorom grać przez cały czas na samym skraju proscenium, aby umożliwić widzom śledzenie każdej miny, gestu i pozy.
- OŚWIETLENIE SCENY I PUBLICZNOŚCI - miały na celu rezygnację z jakiejkolwiek iluzji scenicznej.
- OTWARTE ZMIANY DEKORACJI - brak kurtyny spowodował ujawnienie obecności techników teatralnych.
- KWESTIE SKIEROWANE DO PUBLICZNOŚCI - czyli złamanie słynnej "czwartej ściany"
STUDIO NA BORODINSKIEJ
Konflikt ze Stanisławskim oraz coraz szerzej zakrojone zabiegi stylizacyjne z pewnością zradykalizował poglądy twórcy biomechaniki. W celu dogłębnego zbadania własnych przekonań, Meyerhold otworzył w 1913 roku własne laboratorium – Studium na Borodinskiej. Eksperymenty, które tam podejmował, coraz dalej odchodziły od teatru dramatycznego w kierunku działań fizycznych i pantomimy. W związku z powyższym coraz wyraźniej widoczny jest w jego twórczości kult atletyki i akrobatyki. W artykule “Buda jarmarczna” pisał w związku z poszukiwaniami artystycznymi:
Do realizacji swoich wizji bezsprzecznie nie wystarczali mu tradycyjnie przeszkoleni aktorzy: potrzebował wykonawców o większej sprawności fizycznej, gotowych na eksperymenty formalne i łącznie różnych konwencji teatralnych. Aby ukształtować wykonawcę, który mógłby zrealizować jego wizję teatru Meyerhold opracował więc system ćwiczeń, które nazwał biomechaniką.
BIOMECHANIKA
Pod pojęciem biomechaniki rozumie się technikę teatralną opierającą się na zastosowaniu naukowych zasad biomechaniki do aktorstwa i ruchu scenicznego. Oto kilka kluczowych cech biomechaniki Meyerholda:
- ANALIZA RUCHU: Biomechanika Meyerholda polega na szczegółowej analizie ruchu ludzkiego ciała, zarówno w codziennych gestach, jak i w bardziej wyrafinowanych ruchach scenicznych.
- ROZKŁADANIE RUCHU NA CZĘŚCI PIERWSZE: Meyerhold dzielił ruch na trzy fazy: 1. Przygotowanie do działania. 2. Po drugie: stan umysłu i ciała w momencie działania. 3. Reakcja na wykonane działanie.
- WYRAZISTOŚĆ: Biomechanika Meyerholda kładzie duży nacisk na ekspresyjność aktora uzyskiwaną właśnie poprzez ruch. Aktorzy uczyli się tutaj wykorzystywać swoje ciała jako narzędzie do przekazywania emocji i myśli postaci.
- TEATRALNOŚĆ: Biomechanika Meyerholda odrzucała naturalistyczne podejście do aktorstwa na rzecz teatralności. Aktorzy mieli odpowiednio eksperymentować z ruchem i gestami, aby stworzyć wyraziste i teatralne przedstawienia.
- GEOMETRIA I KOMPOZYCJA: Metoda ta wykorzystywała elementy geometrii i kompozycji scenicznej do tworzenia dynamicznych i widowiskowych scen, często symultanicznych.
Wykonawca Meyerholda musiał z pewnością rozwijać błyskawiczny refleks i wykazywać kompletną synchronizację ruchów. Co więcej, kontrolował wszystkie swoje myśli oraz elastycznie reagował na każdą sytuację, bez potrzeby wcześniejszego przygotowania. W przeciwieństwie do koncepcji Stanisławskiego, Meyerhold przekonywał, że to fizyczna postawa aktora kształtuje emocje i ekspresję wokalną. Na przykład gdy człowiek odczuwa przerażenie, najpierw biegnie, nim wyda określone dźwięki wyrażające strach.
BIOMECHANIKA A PRZEDGRA
Z ducha opisanej powyżej biomechaniki zrodziła się dodatkowo stworzona przez Meyerholda zasada przedgry. W rzeczywistości polegała ona na wprowadzaniu długich przerw pomiędzy kolejnymi partiami dialogowymi. Aktor miał wypełnić je pantomimiczną improwizacją, informującą publiczność o stanie emocjonalnym postaci. W opisie samego Meyerholda przegra polegała odpowiednio na:
MEYERHOLD A REWOLUCJA
Po rewolucji bolszewickiej Meyerhold zdecydowanie opowiedział się po stronie nowej władzy. Mógł teraz zaproponować program teatru społecznie zaangażowanego, poszukującego nowych form artystycznego wyrazu, co odpowiadałoby zmianom społecznym. Ponadto rewolucja zniszczyła tradycyjne przyzwyczajenia teatralnego bywalca, dając szansę zrealizowania śmiałych postulatów teatru poszukującego. Twórca biomechaniki wtłoczył więc wypracowaną teorię w ramy filozofii marksistowskiej:
Nic więc dziwnego, że właśnie Meyerhold otrzymał zadanie stworzenia nowego teatru dla nowego społeczeństwa. W tym celu przyznano mu salę Teatru Zona. Wkrótce jako założyciel Teatru im. Meyerholda (1923) i kierownik artystyczny Teatru Rewolucji (1922-1924) stał się jednym z głównych organizatorów życia teatralnego.
NOWA SCENOGRAFIA MEYERHOLDA
Z pewnością nowy styl gry aktorskiej zaproponowany przez twórcę biomechaniki wymagał właściwych dekoracji – w praktyce Meyerholda przybrały one formę konstruktywistyczną.
Za podstawowe cechy scenografii Meyerholda należy uznać dodatkowo:
- Wykorzystanie: platform, ramp, drabin, pomostów, trapezów i kół.
- Wykorzystanie różnorodnych przestrzeni gry przypominających "maszynę do gry"
- Ograniczenie realizmu działań aktorów i eksponowanie elementów akrobatycznych.
- Eksponowanie technicznego wyposażenia sceny i reflektorów.
ROGACZ WSPANIAŁY (1922)
Bezsprzecznie spektakl osnuty wokół tekstu dramatu ekspresjonisty Fernanda Crommelyncka stanowił pierwszy poważny konstruktywistyczny eksperyment Meyerholda.
Meyerhold odarł spektakl nie tylko z warstwy werbalnej. Ogołocił również ściany sceny z kurtyny i kulis, odsłaniając nagą cegłę. Na jej tle wybudował wysokie rusztowania połączone pomostem i zakończone schodami. Za tą konstrukcją ustawił również skrzydła wielkiego wiatraka i ogromne koło. Koło obracało się w trakcie ataków zazdrości młynarza. Zrezygnowano na dodatek z kostiumów. Wszyscy aktorzy nosili więc jednakowe niebieskie kombinezony.
Na osobną uwagę zasługuje gra aktorska, stylizowana odpowiednio na clownadę z komedii dell’arte.
REWIZOR (1926)
Godne uwagi, że “Rewizor” według dramatu Gogola jest przez wielu uważany za największe osiągnięcie twórcy biomechaniki. Meyerhold zmienił tutaj XIX-wieczny dramat w odważną satyrę na nową biurokrację “zbierającą do kupy wszystkie zło, jakie było w Rosji”.
Muzyczna struktura na pewno nie ujęła niczego wizualnej stronie przedstawienia. Nad sceną wisiały kandelabry, kostiumy w stylu opera bouffe i rekwizyty utrzymano w tonie luksusu, co miało dodatkowo podkreślać groteskowość gry aktorskiej. Akcja wykraczała dodatkowo poza ramę sceniczną – dla przykładu finałowy taniec otaczał całą widownię.
MEYERHOLD FORMALISTA
Tymczasem “Rewizor” nie spotkał się z uznaniem prasy socjalistycznej. Od czasu premiery zaczęto więc oskarżać Meyerholda o reakcyjność i antyspołeczny mistycyzm. Dodatkowo okrzyknięto go formalistą, tworzącym dzieła odległe od rzeczywistych potrzeb społeczeństwa socjalistycznego. Coraz większy nacisk kładziony przez władze na twórczość socrealistyczną, połączone z wrogością dotyczącą niemieckiego pochodzenia twórcy biomechaniki doprowadziło w konsekwencji do pozbawienia go pracy (w 1938 r. zamknięto Teatr im. Meyerholda). Rok później został aresztowany, a w lutym 1940 roku wykonano w końcu egzekucję przez rozstrzelanie. Na szczęście ostatecznie w latach 50. po śmierci Stalina Meyerhold doczekał się rehabilitacji, a w latach 60. opublikowano drukiem jego teksty.
PODSUMOWUJĄC
Na zakończenie warto jeszcze raz podsumować najważniejsze osiągnięcia Wsiewołoda Meyerholda:
- BIOMECHANIKA - Meyerhold rozwijał metodę biomechaniki, która koncentrowała się na precyzyjnym ruchu aktora. Aktorzy mieli tutaj doskonalić kontrolę nad swoim ciałem, aby osiągnąć ekspresję, a ruch ciała miał być narzędziem do wyrażania emocji i myśli postaci. Wreszcie w celu osiągnięcia wymaganej sprawności, aktorzy wykonywali ćwiczenia ze specjalnie opracowanego codziennego treningu.
- TEATRALNOŚĆ I STYLIZACJA - Meyerhold przeciwstawiał się naturalizmowi na rzecz teatralności w aktorstwie.
- PRZEZ CIAŁO DO EMOCJI - Twierdził, że fizyczna postawa aktora kształtuje emocje i wyrazistość wokalną. Reakcja cielesna powinna wyprzedzać ekspresję werbalną w formie tzw. przedgry.
- INSPIRACJA OBCYMI ESTETYKAMI TEATRALNYMI - Przez twórczość Meyerholda przewijają się wpływy estetyk teatrów orientalnych, ale także historycznych oraz form parateatralnych (jak na przykład cyrk lub clownada).
Reasumując, Wsiewołod Meyerhold odegrał znaczącą rolę w historii teatru, inspirując kolejne pokolenia artystów do eksperymentowania z formą i wyrazem scenicznym. Jego dziedzictwo wciąż pozostaje ważnym źródłem inspiracji dla teatru i sztuki scenicznej na całym świecie.
Comments are closed.