Teatr epicki to forma teatru, która została rozwinięta przez niemieckiego reżysera i dramaturga Bertolta Brechta. Charakteryzuje się ona wykorzystywaniem narracji, komentarzy i analizy społecznej, aby stworzyć dystansowanie efekt między publicznością a wydarzeniami na scenie. Lecz nie wyprzedzajmy faktów…
Kim jest Bertolt Brecht - twórca teatru epickiego?
Bertolt Brecht urodził się 10 lutego 1898 roku w Augsburgu w Niemczech. Jego pełne imię to Eugen Berthold Friedrich Brecht. W młodości interesował się literaturą i teatrem. Studiował medycynę na Uniwersytecie Ludwika i Maksymiliana w Monachium, ale porzucił naukę, aby skupić się na swojej pasji – teatrze. W latach 20. XX wieku Brecht rozpoczął karierę jako reżyser i dramaturg, tworząc kontrowersyjne i innowacyjne przedstawienia.
W 1933 roku, po dojściu Hitlera do władzy, Brecht zmuszony był opuścić Niemcy ze względu na swoje antyfaszystowskie przekonania. Przez kolejne lata mieszkał na emigracji w różnych krajach, m.in. w Danii i Stanach Zjednoczonych.
W USA Brecht spotkał się z wieloma wyzwaniami. Jego teatr epicki, który stawiał na zaangażowanie społeczne i polityczne, nie zawsze był dobrze przyjmowany przez amerykańską publiczność i krytyków. Był również obiektem śledztwa Komisji Sprawiedliwości w Sprawach Antyamerykańskich, która podejrzewała go o sympatie komunistyczne.
Po zakończeniu wojny i w wyniku narastającego napięcia politycznego w USA, Brecht postanowił opuścić kraj i powrócić do Europy. W 1947 roku wyjechał do Szwajcarii, a następnie osiedlił się w Berlinie Wschodnim, gdzie kontynuował swoją twórczość.
Zmarł 14 sierpnia 1956 roku w Berlinie Wschodnim. Jego wpływ na świat teatru jest nadal widoczny i doceniany do dziś. Jego teoria i techniki teatru epickiego miały duży wpływ na rozwój teatru i inspirują twórców na całym świecie.
Czym jest teatr epicki?
W teatrze epickim, zamiast tworzyć iluzję rzeczywistości, aktorzy często przerywają akcję, aby zwrócić uwagę publiczności na polityczne, społeczne lub ekonomiczne konteksty przedstawianych wydarzeń. Tekst jest często pisany w sposób jasny i prosty, aby przekazywać konkretne przesłanie. Brecht wierzył, że teatr powinien być narzędziem edukacyjnym, które pobudza do myślenia i angażuje publiczność w refleksję nad społeczeństwem i polityką. Teatr epicki ma na celu obudzić świadomość społeczną i zachęcić do działania, zamiast jedynie dostarczać rozrywki.
Cechy teatru epickiego
1. DYSTANSOWANIE W TEATRZE EPICKIM
Teatr epicki stawia na dystansowanie, czyli celowe oddalenie widza od wydarzeń na scenie. Dzięki temu publiczność może obserwować i analizować przedstawiane wydarzenia z perspektywy społecznej i politycznej, zamiast emocjonalnie się angażować.
Flagowym przykładem jest tzw. “scena uliczna” teatru epickiego. Jak pisze John Louis Styan w książce “Współczesny dramat w teorii i scenicznej praktyce”:
Szczególne znaczenie w uzyskaniu dystansu ma tzw. efekt osobliwości.
Efekt osobliwości A teatr epicki Brechta
Efekt osobliwości Brechta, znany również jako efekt wstrząsający (Verfremdungseffekt), jest techniką teatralną używaną w teatrze epickim. Brecht wprowadził ten efekt w celu zdestabilizowania naturalizmu i emocjonalnego zaangażowania widza, a zamiast tego skłonić go do aktywnego myślenia i analizy społecznej. Efekt osobliwości polega na celowym wprowadzeniu elementów, które przerywają iluzję rzeczywistości na scenie.
Efekt osobliwości w teatrze epicki uzyskuje się przez zabiegi takie jak:
1. Złamanie czwartej ściany: Aktorzy mogą przerywać akcję i zwracać się bezpośrednio do publiczności, łamiąc tym samym konwencję udawania, że aktorzy nie widzą widzów.
2. Komentarze narratora: Narrator może wprowadzać komentarze, analizy i wyjaśnienia, które podważają naturalizm przedstawienia i skłaniają widza do refleksji.
3. Użycie plakatów, napisów, slajdów: Teatr epicki często używa wizualnych narzędzi, takich jak plakaty lub slajdy, aby przekazywać informacje, komentarze lub analizy, które oddzielają widza od emocjonalnego zaangażowania w fabułę.
4. Przerwy i fragmentacja: Przedstawienia teatru epickiego mogą być przerwane lub podzielone na fragmenty, które niekoniecznie są chronologiczne lub logiczne. To podkreśla konstrukcyjność przedstawienia i skłania widza do analizy.
5. Wykorzystanie muzyki (songów) lub fragmentów wierszowanych.
Celem efektu osobliwości jest zachęcenie widza do krytycznego myślenia i refleksji nad przedstawianymi wydarzeniami, a także do analizy społecznej i politycznej. Brecht wierzył, że widzowie powinni być aktywni, a nie bierni, i że teatr powinien służyć jako narzędzie edukacyjne i społeczne. Efekt osobliwości jest jednym z narzędzi, które pomaga osiągnąć ten cel.
2. ANALIZA SPOŁECZNA W TEATRZE EPICKIM
Analiza społeczna w teatrze epickim polega na badaniu i krytycznej refleksji nad strukturami społecznymi, nierównościami, konfliktami klasowymi i innymi problemami społecznymi. Teatr epicki stawia sobie za zadanie nie tylko przedstawienie historii, ale także ukazanie ich kontekstu społecznego i politycznego.
Analiza społeczna w teatrze epickim może obejmować:
1. Wykazanie niesprawiedliwości społecznych: Przedstawienia teatru epickiego często ukazują nierówności społeczne, takie jak bieda, wyzysk, dyskryminacja czy niesprawiedliwość systemów politycznych. Poprzez ukazanie tych nierówności, teatr ma na celu zwrócenie uwagi na problemy społeczne i pobudzenie do działania.
2. Analiza mechanizmów władzy: Teatr epicki bada i analizuje mechanizmy władzy, takie jak korupcja, nadużycie władzy czy manipulacja. Przedstawienia często ukazują jak władza wpływa na jednostki i społeczeństwo jako całość.
3. Konflikty klasowe: Teatr epicki często bada konflikty klasowe i napięcia między różnymi grupami społecznymi. Przedstawienia mogą ukazywać walkę robotników z kapitalistycznymi strukturami, konflikty między biedą a bogactwem czy konfrontacje społeczne.
4. Krytyka systemów politycznych: Teatr epicki może krytykować istniejące systemy polityczne i społeczne. Przedstawienia mogą zwracać uwagę na niedoskonałości demokracji, autorytaryzmu czy innych form rządów, a także na potrzebę zmiany i reform.
Teatr epicki ma na celu obudzić świadomość społeczną i zachęcić do działania. Przedstawienia często zawierają wyraźne polityczne przesłanie, które ma na celu zainspirować publiczność do refleksji i działania.
3. Teatr epicki i jego język
Teatr epicki używa specyficznego języka, który ma na celu angażowanie widza w krytyczne myślenie i refleksję nad społeczeństwem.
Język w teatrze Brechta jest zazwyczaj prosty i dosadny, pozbawiony zbędnych ozdobników. Obejmuje dialogi, monologi i piosenki. Brecht również eksperymentował z różnymi formami, takimi jak montaż, czyli łączenie różnych scen i elementów w jedną całość. Język w teatrze Brechta jest narzędziem, które ma na celu pobudzić świadomość społeczną i polityczną widza, a także zachęcić go do działania i zmiany społecznej.
4. MUZYCZNOŚĆ TEATRU EPICKIEGO
Szczególną rolę w teatrze Brechta odgrywały tzw. songi. Pisarz wielokrotnie apelował:
Brecht postulował oddzielenie śpiewów od pozostałej części przedstawienia za pomocą środków inscenizacyjnych, takich jak motywy muzyczne, zmiany oświetlenia czy transparenty. Ponadto nie należało przydzielać zadań wokalnych i aktorskich innym członkom obsady – u Brechta aktor powinien równocześnie być śpiewakiem. Songi transponują poglądy Brechta, pozwalając zaistnieć im w przestrzeni przedstawienia.
Równocześnie w piosenkach autor w sposób bezpośredni przedstawia morał sztuki – muzyka pozwala przemycić treści w sposób mniej nachalny, przy czym pointa może przewijać się wraz z muzycznym leitmotivem przez cały spektakl, akcentując szczególnie ważne dla autora momenty.
5. NARRACYJNOŚĆ A TEATR EPICKI
Narracyjność u Brechta polegała na używaniu opowieści, które wyrażały przyczyny i skutki zdarzeń, zamiast skupiania się na rozwijaniu wątków fabularnych czy emocjonalnych konfliktów. Jego celem było oddziaływanie na widza, aby skłonić go do myślenia krytycznie, zamiast jedynie emocjonalnie zaangażować się w spektakl.
W teatrze epickim Brechta, narracyjność wyrażała się poprzez różne techniki, takie jak używanie narratora, czyli postaci, która opowiadała wydarzenia i komentowała akcję. Narrator mógł być również narzędziem Brechta do podkreślenia ważnych kwestii społecznych i politycznych.
Inną techniką było stosowanie plakatów czy tablic, które informowały widzów o nadchodzących wydarzeniach lub wprowadzały w tematykę przedstawienia.
Ważnym elementem narracyjności u Brechta było również przerywanie akcji i zachęcanie widzów do refleksji nad tym, co się dzieje na scenie. Taki zabieg miał na celu zrywanie z iluzją teatralną i sprawienie, aby widzowie myśleli o przedstawionych problemach i zjawiskach w kontekście rzeczywistości społecznej.
JAK WYGLĄDAŁA SCENOGRAFIA W TEATRZE EPICKIM?
Teatr epicki często korzysta z prostych i zmienialnych scenografii. Przesunięcia sceniczne są widoczne dla publiczności i mają na celu podkreślenie fikcyjności i konstrukcyjności przedstawienia.
Scenografia w teatrze epickim często była minimalistyczna, abstrakcyjna i symboliczna, służąc celom politycznym i społecznym. W przeciwieństwie do tradycyjnego teatru, w którym scenografia ma na celu tworzenie realistycznych, dokładnych reprezentacji miejsca i czasu akcji, scenografia w teatrze epickim skupia się na sugerowaniu, symbolizowaniu i uogólnianiu. Często używała prostej geometrii, abstrakcyjnych form i minimalistycznych elementów scenograficznych, takich jak platformy, schody, drzwi czy proste rekwizyty.
Scenografia miała podkreślać sztuczność teatru i uświadamiać widzowi, że ogląda fikcję, co miało na celu pobudzenie świadomości społecznej i politycznej.
Dodatkowo, w teatrze epickim często stosowano: projekcje filmowe, plakaty, tablice a także projekcje slajdów, aby dostarczyć widzowi informacji, kontekstu historycznego lub politycznego. Te techniki miały służyć edukacji i mobilizacji widza. Scenografia w teatrze epickim była świadomie tworzona w celu podkreślenia przesłania i angażowania widza w refleksję nad społeczeństwem i polityką. Była ona integralną częścią całego przedstawienia, które miało na celu nie tylko dostarczenie estetycznego doświadczenia, ale również zainspirowanie do działania i zmiany społecznej.
AKTOR W TEATRZE EPICKIM
Aktorstwo w teatrze epickim charakteryzowało się specyficznymi cechami. Brecht dążył do oddzielenia widza od identyfikacji z postaciami i emocjonalnego zaangażowania, co nazywane jest “efektem wyobcowania” (Verfremdungseffekt). Wprowadził różne techniki, które miały zniwelować identyfikację emocjonalną i skupić uwagę publiczności na analizie i refleksji społeczno-politycznej.
Cechy aktorstwa u Brechta obejmowały:
1. Przełamanie czwartej ściany: Aktorzy zwracali się do publiczności, angażując ją bezpośrednio, łamiąc iluzję rzeczywistości scenicznej.
2. Gesty i mimika: Wprowadzanie przerysowanych, nierealistycznych gestów i mimiki miało podkreślać funkcję aktora jako przedstawiciela społeczności, a nie jedynie indywidualnej postaci.
3. Gestus: Brecht uważał, że gestus, czyli zewnętrzne wyrażenie wewnętrznego stanu postaci, jest kluczowym elementem aktorstwa. Aktorzy mieli analizować postacie pod kątem ich działań społecznych.
4. Zmiana roli: Aktorzy często zmieniali role na oczach publiczności, aby podkreślić, że odgrywają jedynie postacie, a nie identyfikują się z nimi.
Aktorstwo w teatrze Brechta miało na celu pobudzenie myślenia i świadomości społecznej, wywołując zdziwienie i dystans emocjonalny u widzów. W ten sposób Brecht dążył do edukowania i angażowania publiczności w rozważania na temat społecznych i politycznych zagadnień.
TEATR EPICKI - PODSUMOWANIE
Teatr epicki Bertolta Brechta to nowatorski styl teatralny, który zrewolucjonizował podejście do sztuki scenicznego przedstawienia.
Jego najważniejsze cechy to:
1. Efekt wyobcowania: Brecht dążył do oddzielenia widza od identyfikacji emocjonalnej z postaciami i zaangażowania emocjonalnego w przedstawienie.
2. Społeczne przesłanie: Teatr Brechta skupiał się na ukazywaniu problemów społecznych i politycznych, wzywając widza do refleksji i działania wobec niesprawiedliwości i nierówności społecznych.
3. Narracyjna struktura: Sztuki Brechta często miały silną narracyjną strukturę, której celem było przekazanie konkretnej historii lub wydarzenia z wyraźnym przesłaniem.
4. Rozszczepiona postać: Postacie w teatrze epickim były rozszczepione i wielowymiarowe, odbiegając od tradycyjnych archetypów. Często aktorzy zmieniali role, aby podkreślić, że odgrywają funkcję społeczną, a nie jedynie jednostki.
5. Przełamanie czwartej ściany: Aktorzy angażowali widownię bezpośrednio, rozmawiając z nią, zadając pytania lub komentując wydarzenia na scenie, aby zachęcić do aktywnego uczestnictwa.
6. Użycie muzyki, dźwięku i projekcji: Brecht eksperymentował z wykorzystaniem dźwięku, projekcji i innych technicznych elementów, które podkreślały aspekt teatru jako spektaklu i działały na wyobraźnię widza.
W skrócie, teatr epicki Brechta charakteryzował się innowacyjnymi technikami, które miały na celu zaangażowanie widowni w krytyczne myślenie o społeczeństwie i jego problemach, stawiając na pierwszym miejscu edukacyjny aspekt teatru.
BIBLIOGRAFIA
Brecht, B. (1975). Wartość mosiądzu (przekład zespołowy). Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
Mazurkiewicz-Szafarska N., Spoiler, mroczne intrygi i oktawy równoległe czyli Brecht na Netflixie, Ogrody Nauk i Sztuk nr 2022 (12), https://ogrodynauk.pl/index.php/onis/article/view/1419.
Nicol J. L., Współczesny dramat w teorii i scenicznej praktyce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1995.
Shukla, H. K., Purohit, D. R. (2016). The Use of Music in the Light of Brechtian Theories and Practices http://www.languageinindia.com/dec2016/hemantkumarmusicbrecht.pdf
Szydłowki, R. (1973). Bertolt Brecht. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Artykuł powstał w ramach cyklu Teatru Przypadków Feralnych p.t. “Teatr o teatrze: Historia teatru“. Nie czytajcie o innych twórcach teatralnych. Przecież nie musicie wiedzieć, kogo plagiatujemy.
Comments are closed.