TADEUSZ RÓŻEWICZ I TEATR OTWARTY
Tadeusz Różewicz i teatr otwarty, będący autorską koncepcją twórcy, inspirują znaczną część dokonań dramaturgów drugiej połowy XX wieku.
Twórczość Tadeusza Różewicza wybiega daleko poza czysto poetyckie konteksty. Autora uznaje się za jednego z czołowych dramaturgów XX wieku, który zrewolucjonizował współczesny teatr. Za podstawę jego egzystencjalistycznej postawy wobec sztuk performatywnych uznaje się doświadczenia wojenne. Odbiły się one wyraźnym echem na dziełach takich jak Kartoteka, Stara kobieta wysiaduje lub Pułapce. W XXI wieku dzieła Różewicza wciąż rezonują ze współczesnym odbiorcą ze względu na ich uniwersalizm, aktualność i niekonwencjonalność formy.

Przedwojenne życie Tadeusza Kantora
Tadeusz Różewicz urodził się 9 października 1921 roku w Radomsku, dokąd przeprowadziła się jego rodzina po I wojnie światowej. Ojciec Tadeusza, Władysław, był urzędnikiem sądowym, z kolei jego matka, Stefania Maria (będąca Żydówką, co już przed wojną utrzymywało Różewiczów w stanie ciągłego napięcia), zajmowała się domem, odchowując w nim piątkę synów: Bogumiła, Eugeniusza, Janusza, Tadeusza oraz Stanisława. To właśnie brat Janusz wciągnął Tadeusza w świat literatury. Wspólnie kolekcjonowali międzywojenne czasopisma (Chimerę, Skamandra oraz Wiadomości Literackie) i już w czasach szkolnych Tadeusz zajął się publikacją własnej twórczości.
Wybuch wojny zmusił go jednak do przerwania edukacji i wstrzymania działalności literackiej. Po II wojnie światowej służba Tadeusza w Armii Krajowej odznaczyła się głębokim piętnem na tematyce jego wierszy oraz dramatów. Od teraz jego życiową misją stało się odnalezienie odpowiedzi na pytanie: czy da się tworzyć sztukę po Auschwitz?
II GRUPA KRAKOWSKA – PIERWSZY KONTAKT Z TEATREM
Poznany w redakcji jednego z czasopism Julian Przyboś zaprosił po wojnie Różewicza z do Krakowa, gdzie ten mógł zdać maturę. Tadeusz został studentem historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, lecz studiów nie ukończył. Związał się za to z neoawangardową II Grupą Krakowską (w składzie: Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Kazimierz Mikulski, Andrzej Wróblewski, Andrzej Wajda), która pomogła mu w uformowaniu pierwszych dramatycznych postulatów. Powojenne sukcesy poetyckie Różewicza datują się na wydanie tomików Niepokój (1947 r.) i Czerwona Rękawiczka (1948 r.), jednak w świecie teatralnym prawdziwego przełomu dokonał dopiero w 1960 r., dziełem Kartoteka.

TADEUSZ RÓŻEWICZ I TEATR OTWARTY CZYLI
REWOLUCJA DRAMATURGICZNA: KARTOTEKA (1960)
Powstała pod wpływem fascynacji paryską awangardą, Kartoteka okazała się dziełem rewolucyjnym, wprowadzającym do polskiej performatyki pojęcie teatru absurdu. To zarówno początki dla teatru otwartego: Różewicz pozbawił sztukę klasycznej fabuły i wyraźniej konstrukcji.
Głównym bohaterem dramatu jest jest anonimowy człowiek, który leży w łóżku i snuje rozważania nad własnym życiem. Ukazane sceny dzieła to właściwie reminiscencje fragmentów wspomnień, snów i wyobrażeń. Ich występowanie ma dobitnie pokazać rozpad ludzkiej tożsamości w chaosie współczesnego świata (równie postrzępionego i zdecentralizowanego). Nowatorską formę Kartoteki można uznać samą w sobie za osobnego bohatera historii. Rezygnacja z umownego tempa dramaturgicznego oraz wprowadzenie swoistych kolaży scen i dialogów, pozwoliło na stworzenie uniwersalnego obrazu kondycji ludzkiej. Pozbawiony imienia bohater to symbol człowieka zagubionego w codzienności.

TEATR ABSURDU I EGZYSTENCJALIZMU
W swoich kolejnych dziełach, takich jak Grupa Laokoona (1961 r.), Stara kobieta wysiaduje (1969 r.), czy Na czworakach (1972 r.), Różewicz kontynuował eksperymenty formalne, zwracając przy tym uwagę na papierowy, mdły, nieżywotny wymiar sztuki jego czasów. Zdecydowaną emfazę kładł z kolei na jałowość międzyludzkich relacji w dramacie Świadkowie albo nasza mała stabilizacja (1964 r.). W tym dziele Różewicz podejmuje się refleksji nad rosnącą alienacją człowieka we współczesnym świecie.
Bohaterowie często są zagubieni, a ich życie pozbawione jest wyraźnej struktury czy celu (co odbija się na literackiej, chaotycznej formie). W tym sensie teatr Różewicza nawiązuje do filozofii egzystencjalizmu, ukazując człowieka, który musi zmagać się z pustką i absurdalnością istnienia.

CECHY TWÓRCZOŚCI POWOJENNEGO RÓŻEWICZA
Różewicz stale poszukiwał sensu, w który dałoby się ubrać świat, po doświadczeniach tragedii holokaustu. Jego katastroficznej twórczości zarzucano nihilizm w czasie, gdy społeczeństwa szukały odskoczni po koszmarze wojny – nie pogrążaniu się w filozoficzne dysputy.
Cechą charakterystyczną powojennych dzieł Różewicza były ich intertekstualne odniesienia do innych tekstów kultury. Autor badał świat – jego kondycję artystyczną i moralna – poprzez utrzymywanie dialogu z cudzymi tekstami. W twórczości Różewicza znamienny okazuje się również krytyczny stosunek do mass mediów i popkultury. Poeta uważał, że tak jak ciało musi poddać się swoim biologicznym prawom, tak podmiot społeczny jest zdany na poddanie się wymogom ogółu, tym samym tracąc swoją podmiotowość, odczłowieczając się. Różewicz kładł wyraźny akcent na biologiczny wymiar istnienia ludzkiego.
W jego twórczości niezwykle ważne są bowiem rozważania nad rolą autora w świecie, a co więcej – jego relacją z tekstem. Zamysł nad tym konceptem zawarł choćby w biograficznym dramacie Pułapka (1979 r.), czyli fragmentarycznej historii życia Franza Kafki. Kafkę zastajemy w poddańczej postawie wobec własnej twórczości, która jest siłą napędową jego życia oraz drapieżnikiem odbierającym mu witalność. Podobne wątki odnajdziemy w Na czworakach (1972 r.), oraz w Odejściu głodomora (1977 r.).

TADEUSZ RÓŻEWICZ O TEATRZE

RÓŻEWICZOWSKIE ROZSZERZENIE TEATRALNYCH GRANIC
→ TADEUSZ RÓŻEWICZ I TEATR OTWARTY: rzeczona “otwartość” dramaturgii Tadeusza Różewicza wiąże się zarówno z jego rozbijaniem dobrze znanych struktur formalnych, ale również ze wzmożonym kontaktem z widzem. Kontaktem na tyle dozwolonym, by widz przeobraził się we współuczestnika, w prawdziwy teatralny podmiot.
→ TEATR AWANGARDOWY: Różewicz eksperymentował z nowatorskimi formami teatru, w których zrywał z tradycyjnymi konwencjami dramatu.Obserwujemy brak spójnej fabuły, a raczej zestawienie niepowiązanych scen i dialogów, obecnie typowych dla teatru awangardowego.
→ TEATR METAFORYCZNY: Różewicz często używał teatru jako narzędzia do wyrażania abstrakcyjnych idei i filozoficznych przemyśleń. Jego teksty były pełne symboli i metafor, co skłaniało widzów do refleksji i głębokiego zanurzenia się w interpretacji.
→ TEATR EKSPLORUJĄCY TOŻSAMOŚĆ I KONDYCJĘ CZŁOWIEKA: autor poruszał tematy związane z tożsamością, alienacją i kondycją człowieka w zindustrializowanym społeczeństwie. Jego prace angażowały widzów w głębokie rozważania nad tymi kwestiami.
→ KRYTYKA SPOŁECZEŃSTWA I MASS MEDIÓW: Różewicz często krytykował współczesne społeczeństwo, jego konwencje i hipokryzję. Za głównego wroga odrodzenia społeczeństw powojennych uznawał bezduszne, propagandowe media.

TADEUSZ RÓŻEWICZ I TEATR OTWARTY:PODSUMOWANIE
Na zakończenie warto podsumować przebieg teatralnego rozwoju artysty i wykazać, co wyróżnia go na tle reszty dramaturgów XX wieku:
- STWORZENIE KONCEPCJI TEATRU OTWARTEGO. Kartoteka (1960) była pierwszym wielkim sukcesem dramatycznym, w którym Różewicz złamał zasadę linearnej fabuły i zbudował historię na bazie kolażu. Jego bohater symbolizuje współczesnego człowieka zagubionego w chaosie codzienności i historii.
- JĘZYK I FORMA JAKO OSOBNI BOHATEROWIE. Fragmentaryczność narracji, powtórzenia, ale również niezręczne milczenie – odzwierciedlają stan świata powojennego. Różewicz łączył elementy dramatu, poezji i prozy w celu stworzenia dzieł wielowarstwowych. Stosował przy tym groteskę i absurd jako narzędzia do zawoalowania głębszych prawd egzystencjalnych.
- TEATR ABSURDU I EGZYSTENCJALIZMU. Ukazanie rozpadu świata, alienację i brak celu, w które zapada się oderwana od prawdziwych, szczerych relacji ludzkość. Tematyka absurdalności życia i pustki egzystencji, charakterystyczna dla filozofii egzystencjalizmu, nierzadko romansująca z nihilizmem.
- UNIWERSALIZM I HISTORYCZNOŚĆ PORUSZANYCH TEMATYK. Kryzys wartości, poszukiwanie sensu życia, rosnąca alienacja – były tematami, z którymi nietrudno utożsamić się pokoleniom żyjącym na gruzach wielkiej wojny. Pod płaszczykiem szydery oraz humoru Różewicz ukrywał refleksję nad tożsamością i kondycją człowieka w kontekście historii, społeczeństwa i codzienności. Jego dramaty, choć osadzone w polskich kontekstach, zyskały międzynarodowy rozgłos.

PODZIĘKOWANIA
Na koniec dziękujemy za zapoznanie się z artykułem na temat Tadeusza Różewicza i teatru otwartego. Jeśli podobał Ci się powyższy tekst, zachęcamy do sprawdzenia sekcji Historia teatru. Regularnie publikujemy tam artykuły na temat najważniejszych nurtów oraz twórców związanych z teatrem polskim i światowym.
Ponadto zapraszamy na spektakl Świadkowie czyli nasza mała stabilizacja na podstawie dramatu Różewicza utrzymany w stylu Wesa Andersona. Jest on obecny w naszym repertuarze od sierpnia 2024 roku.